Vandaag, 38 jaar geleden, was ik bij de begrafenis van Godfried Bomans op het Adalbertus Kerkhof in Bloemendaal. De tijd en de plek konden niet mooier gekozen zijn. Kerstavond, in de schemering, de lichtjes van de huizen tussen de eeuwenoude bomen aan de duinrand, de kaarsen bij de kapel, in de verte wist je de zee: alles werkte mee om de uitvaart tot een haast feeëriek gebeuren te maken, geheel passend in de stijl van de verhalen die hij zo prachtig schreef. “De dood van de sprookjesverteller” was één van die titels, en wie dat leest heeft moeite de ogen droog te houden. Ik tenminste, elke keer weer, want ik vind het een van de mooiste verhalen die ik ken. Dat onderscheidt literatuur van lectuur: het vermogen om met woorden iets te beschrijven wat uitstijgt boven het gewone, wat anderen kan beroeren of ontroeren. Daarmee wordt het kunst. Godfried Bomans, één van mijn grote voorbeelden, was een meester in de taal. Meesters zijn er nu nog steeds, en er wordt nog steeds literatuur geschapen, maar de verfijning en het zachte zijn weg, geheel passend bij de huidige maatschappij, dat weer wel. Er is nu geen plaats meer voor sprookjesvertellers, voor nuance, subtiliteit of mildheid. Het gaat nu om het onverbloemd hakken, kwetsen, dingen bij de naam noemen en vooral niet meer nadenken vòòr je iets zegt. Dingen die Godfried vreemd waren.
Enige honderden meters verderop woonde in die tijd Anton Pieck, de Godfried Bomans van de illustratiekunst. Zoals Bomans verhaalde, zo tekende Pieck. En beide vaardigheden komen weer samen in het werk van Marten Toonder; een driemanschap van verfijning en nuance, en alle drie getuigend van een wereld die helaas is verdwenen. Een wereld die past bij Kerstavond, waarop we allemaal nog één keer per jaar iets van die vergeten tijd en sfeer proberen te reconstrueren. We zijn nog niet alles kwijt dus, en we mogen nog een beetje hopen.
Hieronder het verhaal:
En de sprookjesverteller kroop in bed, blies de kaars uit en wachtte op de dood.
Doch de dood kwam niet; hij was de verkeerde weg ingeslagen en liep nu te mopperen om het huis heen. ‘Woont hier de sprookjesverteller?’ riep hij door het raam. ‘Ja, Dood!’ antwoordde de sprookjesverteller van uit de bedstee, ‘kom er maar in! Maak het kort! Alle aar digheid is er toch voor mij af. Pas op voor de drempel, daar zit een plank los.’
‘Je bent een rare.’ hernam de Dood, zich over het bed buigend, ‘verlang je naar mij? De mensen zijn altijd bang als ik binnenkom. Vind je het prettig, dat ik er ben?’
‘Jawel,’ antwoordde de sprookjesverteller glimlachend, ‘ik vind het heel prettig, Dood, de kabouter wil niet komen en daarom ben ik blij dat jij komt. Of het een, of het ander.’
‘Wat zit je nu toch te praten van een kabouter?’ sprak de Dood verbaasd, ‘je bent toch een echte sprookjes verteller, waarlijk. Onderzoek liever je geweten, denk eens aan je zonden en aan de eeuwigheid. Dat zijn nut tige gedachten. Ik zal zo lang wat in de tuin rondlopen. Je roept wel als je klaar bent.’
De sprookjesverteller lag nu op zijn rug naar de zoldering te kijken en deed wezenlijk zijn best aan zijn zonden en aan de eeuwige straf te denken. Maar het vlotte niet erg; telkens kwam de gedachte aan de kabouter er tussen.
‘Lieve Heer,’ bad hij tenslotte, ‘ik ben maar een arme sprookjesverteller met weinig verstand. Wees niet boos om die ene wens, de enige die ik heb: laat mij toch een kabouter zien!’ Maar de kabouter kwam niet.
De sprookjesverteller wachtte en wachtte; toen draaide hij zijn hoofd om en keek door het tuinraam; de Dood stond daar, naast het rozeboompje, en knikte hem toe.
‘Kom maar,’ riep de sprookjesverteller, ‘kom maar, Dood!’
En de Dood kwam. En hij nam hem in zijn armen en legde hem voor Gods voeten.
‘Wie is dat?’ vroeg God. ‘Dit is een sprookjesverteller,’ antwoordde de Dood, ‘hij is zojuist gestorven.’ ‘Wat was zijn laatste gedachte?’ vroeg God. ‘Hij wilde een kabouter zien,’ antwoordde de Dood verlegen. God glimlachte. ‘Dat is een zeer goede gedachte,’ zeide hij, ‘laat hem derhalve binnen.’